ضربه قوچ معمولا در زمان بسته شدن شير آلات در انتهاي خطوط لوله كشي رخ مي دهد. موج هاي فشاري ايجاد شده توسط ضربه قوچ مي توانند اثرات مخرب بسياري را به دنبال داشته باشند. در بسياري از موارد صدا و ارتعاش ايجاد شده توسط اين پديده باعث تغيير شكل لوله ها و يا حتي تركيدگي در آن شده است. در اثر بسته شدن شيري در مسير جريان، دبي در گذر كاهش پيدا كرده و در نتيجه شدت جريان كاهش پيدا مي كند كه اين امر باعث كاهش ناگهاني انرژي جنبشي سيال مي شود. اين كاهش انرژي به صورت افزايش فشار در
خطوط لوله ظاهر مي شود كه براي سيستم اثرات مخربي دارد.
در اثر ايجاد اين پديده موجهاي فشاري سينوسي در طول لوله با سرعت صوت به حركت در مي آيند.
هر شيري كه با سرعت بسته شود مي تواند باعث پديده ضربه قوچ گردد. در سيستم هاي مسكوني، اين دريچه ها معمولا در ماشين لباسشويي، ظرفشويي، وان و دستگاه يخ ساز وجود دارد اما در آشپزخانه، دستشويي و آبپاش چمن ها نيز گاهي مشكل ساز مي شود. ضربه قوچ مي تواند در خطوط تامين آب گرم و سرد رخ دهد. كلاهك هاي ايستاده يا محفظه هوا راه حل خوبي براي جلوگيري از پديد ضربه قوچ نمي باشد. از آنجايي كه هيچ سپراتوري در محفظه هوا وجود ندارد در نتيجه آب بدون جداسازي از هوا از محفظه خارج شده و كاملا بي اثر است. تست هاي آزمايشگاهي ثابت مي كند كه هوا در فشار استاتيكي و فشار كاري به سادگي نفوذ يافته و به آساني نيز تخليه مي شود.
کنترل ضربه قوچ
يك راه جلوگيري از اين پديده نصب يك سه راهي به جاي زانو در محل اتصال لوله قائم به شير، و تعبيه يك قطعه لوله عمودي به ارتفاع 2 فوت ( 60 سانتي متر) در ادامه لوله انشعاب قائم است كه در بالاي آن يك درپوش قرار مي گيرد. در اين صورت هوا در اين قطعه لوله جمع مي شود و تشكيل يك بالشتك هوايي را مي دهد كه سبب مي شود با بسته شدن شير ضربه آن گرفته شود و مانع ايجاد پديده ضربه قوچ مي شود.
روش ديگر استفاده از محفظه هاي قابل شارژ هوا بر روي خطوط لوله آب سرد و گرم است كه در شكل ب مشاهده مي شود. در اين روش پس از مدتي چون به تدريج هوا در آب حل مي شود و لوله محتوي هوا را آب مي گيرد، هر چند يك بار مي توان شير فلكه پايين را بست و درپوش يا شير كوچك بالاي لوله مخصوص را باز كرده و آب را از طريق شير برداشت زير محفظه، خالي كرد. آن گاه با بستن شير بالاي محفظه و باز كردن شير فلكه پايين مجددا سيستم را راه اندازي نمود. شكل ج يك ضربه گير مخصوص را نشان مي دهد.
علاوه بر موارد ذكر شده براي جلوگيري از ايجاد ضربه قوچ بايد مخازن يا لوله ها را از پايين پر كرد تا هوا امكان فرار از بالاي آن ها را داشته باشد. همچنين بهتر است از شير قطع و وصل سريع نظير شير ربع گرد (توپي و سماوري) و شير برقي در سيستم لوله كشي استفاده نشود. ساده ترين توصيه اين است كه شيرها به آرامي بسته شوند.
نقش منبع انبساط در كنترل ضربه قوچ
شايد خيلي ها فكر مي كنند كه وجود منبع انبساط در سيستم تاسيسات از ضربه قوچ جلوگيري مي كند اما در حقيقت چنين چيزي كاملا صحيح نمي باشد. افزايش فشار در سيستم درست در شير يا پس از بسته شدن شير در برگشت جريان اتفاق مي افتد و همه چيز را در مسير خود تحت شعاع قرار مي دهد پيش از آن كه به منبع انبساط برسد. علاوه بر اين ها بر اساس استاندارد ASSE 1010 بدنه منابع انبساط خود نيز در اثر ضربه قوچ دچار تنش مي شود و تمام توليدكنندگان دنيا نيز منابع انبساط خود را در برابر ضربه قوچ ضمانت نمي كنند.
مكان نصب ضربه گيرها در سيستم لوله كشی
ضربه گير ها در صورت امكان به شير اصلي نزديك باشند. سازندگان توصيه كرده اند كه فاصله 6 فوتي با دريچه خطوط گرم و سرد داشته باشند. هر چه ضربه گيرها دورتر باشند اثر كمتري از خود نشان خواهند داد. درست مثل چرخ خودرو كه كمك فنرها هر چه به چرخ نزديك باشند اثرات ضربه را بيشتر مي گيرند.
ضرورت ضربه گير در لوله هاي پلاستيكی
هر جايي كه ضربه قوچ وجود داشته باشد بايد بدون در نظر گرفتن جنس لوله كنترل شود. ممكن است درست باشد كه لوله هاي پلاستيكي به اندازه مسي سر و صداي جريان را منتقل نمي كنند اما انرژي چكش آب همچنان وجود دارد. زماني كه شير بسته مي شود تمام انرژي سيال به لوله و اتصالات منتقل مي شود و آن ها فشار زيادي را تحمل مي كنند تا آن را جذب كنند. در سرعت هاي بالا مانند سيستم هاي آب پاش در عرض چند روز پس از نصب ترك خوردگي در لوله ها بر اثر ضربه قوچ ديده مي شود. در سرعت هاي پايين تر نيز با گذشت زمان اثرات خود را روي لوله بر جاي مي گذارد.